Deze browser wordt niet meer ondersteund. Gebruik een recente versie van Edge, Chrome of Firefox.

Menig Amsterdammer kent het opmerkelijke ‘pronkkasteel’ aan Herengracht 380-382, dat tussen 1888 en 1890 is gebouwd voor de nouveau-riche tabakshandelaar Jacob Nienhuys (1837-1927) naar ontwerp van de architect Abraham Salm GBzn. (1857-1915). Sinds 1997 is hier het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies gehuisvest. Deze Erfgoed van de Week gaat niet over de bijzondere architectuur van het huis, maar over een aspect waaruit minstens zoveel ambitie blijkt: de moderne negentiende-eeuwse installatietechniek. Een onderwerp dat bij onderzoek vaak te weinig aandacht krijgt, terwijl dit niet alleen technologisch interessant is, maar vaak ook een boeiend verhaal vertelt over de gebruikers van een pand en de tijd waarin zij leefden.

Huis Nienhuys, Herengracht 380-382. | Foto: Paul Nieuwenhuizen (2016), Monumenten en Archeologie, gemeente Amsterdam.

Dit huis aan de Herengracht had namelijk elektrische verlichting, stromend water, centrale verwarming en tot slot een zeer uitgebreid ventilatiesysteem. Veel van deze, voor ons inmiddels vanzelfsprekende voorzieningen, zijn ontstaan uit de vele technologische ontwikkelingen in ‘de IJzeren Eeuw’, de hang naar comfort en de groeiende kennis op het gebied van gezondheid. Al valt op dat laatste nog wel wat af te dingen: zo was er voor de familie Nienhuys op elke verdieping een watercloset met een fonteintje om de handen te wassen. Het personeel moest, zoals dat gebruikelijk was, het doen met alleen een ouderwetse kakdoos direct naast de keuken. Behalve een beeld van de standenmaatschappij van toen, maakt dit ook duidelijk dat men nog onvoldoende doorhad dat de hygiëne van het personeel ook belangrijk was voor de eigen gezondheid!

De glaskap was opgedeeld in drie compartimenten, die met elkaar in verbinding stonden door drie naast elkaar gelegen deuren in de nok (vergelijkbare voorbeelden zijn onbekend). | Foto: Rogier Groeneveld (2021).

Terwijl in de negentiende eeuw juist schoon drinkwater en riolering achteraf gezien voor de grootste verbeteringen van de volksgezondheid hebben gezorgd, was men toen bijna obsessief bezig met de luchtkwaliteit. Dit was deels een overblijfsel van het inmiddels wat achterhaalde idee dat de vele epidemieën zich via stank of slechte lucht (miasmen) verspreidden, en deels ingegeven door experimenten waarbij mensen onwel werden als ze lang in een afgesloten ruimte zaten. Goede ventilatie werd op plekken waar veel mensen samenkwamen, zoals theaters en concertzalen, destijds als een absolute noodzaak gezien. Nienhuys had Herengracht 380-382 juist laten bouwen om op delen van de begane grond en de eerste verdieping grote ontvangsten en partijen te houden. Hiermee wilde de zeer rijk geworden tabakshandelaar doordringen tot de hoofdstedelijke elite. Dit verklaart waarschijnlijk waarom tijdens het onderzoek naar dit pand sporen zijn gevonden van een voor een woonhuis buitengewoon omvangrijk ventilatiesysteem. Dit maakte onder andere gebruik van de thermische trek van de stoomverwarming en werkte ook via de grote glazen lichtkap boven het trappenhuis, de centrale ‘hall’ op de eerste verdieping en de badkamer op de tweede verdieping.

Links: doorsnede van het huis over de glaskap met in kleur de ruimtes in gebruik tijdens grote ontvangsten. Rechts: machinekamer in het koetshuis met gasmotor en dynamo (ca. 1900). | Tekening links: Rogier Groeneveld (2022), foto rechts: beeldbank Stadsarchief Amsterdam (ANWZ00019000003).

In de loop van de twintigste eeuw verminderde de aandacht voor ventilatie en in woonhuizen werden er vaak zelfs geen aparte voorzieningen meer voor aangelegd. Toch zou je veel van de verwarmingssystemen uit die tijd deels kunnen zien als directe voorlopers van onze huidige centrale verwarming. De lage druk stoomverwarming van Herengracht 380-382 was zelfs al per kamer te regelen en de op cokes gestookte ketel in de kelder reageerde geheel automatisch op de warmtebehoefte. De ketel hoefde slechts af en toe schoongemaakt en bijgevuld te worden. ‘Een dienstmeid heeft daarvoor ongeveer een half uur per 24 uur nodig’, zoals te lezen was in de Duitse brochure van de fabrikant Bechem & Post. Via de verwarmingstoestellen kon ook de nodige verse buitenlucht worden binnengehaald en zelfs het badwater werd via dit systeem verwarmd. Maar of het allemaal zo perfect werkte is nog de vraag; er is onder andere bekend dat de verwarmingselementen niet goed stofvrij te houden waren, zodat er continu een ‘verbrande lucht’ in huis hing.

De zelfregelende stoomketel van Bechem & Post; bij een grote warmtevraag condenseerde er veel stoom waardoor de druk in de ketel daalde, wat weer via een balans automatisch de luchttoevoer van het vuur open zette. | Bron: Bouwkundig Weekblad 1884 p.107 (auteursrecht BNA).

Voor de verlichting had Jacob Nienhuys natuurlijk ook het allermodernste gekozen: het huis was als eerste in Amsterdam uitgerust met in totaal maar liefst 300 gloeilampen. Omdat de stad nog geen centrale elektriciteitsvoorziening had, stonden er in het koetshuis accumulatoren opgesteld die overdag opgeladen werden door een dynamo, die aangedreven werd door een 35pk motor. De brandstof hiervoor kwam weer uit het gasnet dat in de tweede helft van de negentiende eeuw in Amsterdam was aangelegd voor de straatverlichting en de gaslampen van de voornamere woonhuizen.

Doorsnedetekening van de badkamer met links een verwarmingstoestel en rechts de kolomvormige badgeiser. | Bron: A. Salm, (1889), Archief van G.B. Salm en A. Salm Gbzn, (1315BT900130).Verwarmingstoestel voor stoomverwarming: door de isolerende mantel open en dicht te doen kon met de warmtetoevoer regelen. Een aparte klep regelde de aanvoer van buitenlucht. | Bron: Handboek B.H. Thomas (1902).

Opvallend is dat van alle technische hoogstandjes in het huis alleen de elektrische verlichting expliciet getoond werd: de kroonluchters en wandarmaturen hadden zowel gloeilampen met en zonder lampenkapje. De moderne ventilatie- en verwarmingstoestellen waren daarentegen onzichtbaar weggewerkt in de schouwen die een vast onderdeel uitmaakten van de diverse representatieve interieurs. Deze waren, geheel volgens de conventies van die tijd, ingericht in historiserende neorenaissance en neo-Lodewijkstijlen. Je kunt je voorstellen dat Nienhuys, ondanks alle ambities, daar toch niet van durfde af te wijken. Hoewel een nieuwkomer op de grachten, wist hij uiteindelijk door te dringen tot de elitaire toplaag van de hoofdstad. Zijn oudste dochter Frederica (1876-1965) zou in 1899 trouwen met Conrad Jan van Tienhoven, dijkgraaf van het hoogheemraadschap en de oudste zoon van Gijsbert van Tienhoven, die tussen 1880 en 1891 burgemeester was van Amsterdam, en nadien commissaris van de Koningin in Noord-Holland.

Onder de bodemplaat van de schouw in de salon was een verwarmingstoestel weggewerkt. Het haardhout lag er slechts voor de sier! Bij de kroonluchter waren de gloeilampen juist bewust in het zicht gelaten. | Foto: Archief van G.B. Salm en A. Salm Gbzn. (ca. 1890), beeldbank Stadsarchief Amsterdam (ANWZ00017000007).

In de rubriek Erfgoed van de Week staat elke week een bijzondere archeologische vondst, vindplaats, voorwerp, monumentaal gebouw of historische plek in de stad centraal. Via de website amsterdam.nl/erfgoed, Twitter @erfgoed020 en Facebook Monumenten en Archeologie delen de erfgoedexperts van Monumenten en Archeologie het erfgoed van de stad met Amsterdammers én overige geïnteresseerden.

Dit artikel is geschreven door Rogier Groeneveld, architect en bouwhistorisch onderzoeker. Het onderzoek naar Herengracht 380-382 is uitgevoerd samen met Agnes Hemmes van Monumenten en Archeologie.

Bouwhistorisch onderzoek in Herengracht 380-382. | Foto: Rogier Groeneveld.

Subtiel weggewerkt ventilatierooster in de lantaarn van de badkamer. | Foto: Agnes Hemmes (2021).

Herengracht 380-382 zelf eens bekijken? Breng dan een bezoek aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Er zijn regelmatig activiteiten en tentoonstellingen.

Hebt u een vraag en kunt u het antwoord niet vinden op deze website? Neem dan contact met ons op.

Benieuwd wat er allemaal te doen is in de stad? Op Iamsterdam.com vindt u de beste tips op het gebied van cultuur, uitgaan en evenementen.